Dokumenty fundacyjne klasztoru Zbylutów w Łeknie z rodu Pałuków (1153 r.) należą do najcenniejszych świadectw kultury średniowiecznej w Polsce i są najwcześniejszymi znanymi dowodami obecności cystersów (Polska Lista Krajowa UNESCO Pamięć Świata 2016).
Mnisi przybyli do Łekna z Altenbergu (Niemcy) kilka lat wcześniej, osiedlili się nad jeziorem i powoli przystosowywali otoczenie do swoich potrzeb. Klasztor w Łeknie (obecnie stanowisko archeologiczne), czynny od lat 40. XI w. do XV w., został zniszczony w wyniku katastrofy budowlanej, co skłoniło cystersów do odbudowy siedziby w nowym miejscu, kilkanaście kilometrów od starego klasztoru w Wągrowcu, gdzie zachował się klasztor i dawne opactwo.
Ślady ich obecności widoczne są do dziś i są głęboko wpisane w lokalny krajobraz kulturowy, m.in. na terenie dawnych zabudowań mieszkalnych i sąsiednich wsi, zachowanych obiektów polnych, drogowych i wiejskich, kompleksów leśnych (rezerwat Dębina), jezior (Łekneńskie), stawów hodowlanych i przemysłu młynarskiego przy przeprawie przez rzekę.